MISTRZOWIE PSYCHOLOGII wobec wyzwań współczesności

MISTRZOWIE PSYCHOLOGII

(Masters of Psychology)

„Szukam nauczyciela i mistrza

niech przywróci mi wzrok słuch i mowę

niech jeszcze raz nazwie rzeczy i pojęcia

niech oddzieli światło od ciemności”

(Tadeusz Różewicz: Ocalony)

Kiedy w 2009 uruchamialiśmy w Wyższej Szkole Ekonomii i Innowacji w Lublinie jednolite studia magisterskie na kierunku PSYCHOLOGIA, od początku stawialiśmy sobie za cel, aby nasi absolwenci byli rzetelnie przygotowani do pełnienia swojej misji zawodowej w skomplikowanym świecie, w którym człowiek potrzebuje pomocy. Wiedzieliśmy też, że nasze atuty wyjściowe, jakimi były: zaakceptowana przez Władze WSEI i konsekwentnie wspierana przez Kanclerz WSEI mgr Teresę Bogacką autorska koncepcji studiów profesora Z. B. Gasia; zespół wybitnych profesorów takich jak: P. Boesler, P. Czarnecki, Z. B. Gaś, B. Kaczmarek, L. Łysiuk, K. Popielski, R. Porzak, M. Stepulak, J. Szopiński, W. Tuszyńska-Bogucka, Cz. Walesa, Z. Zaleski); wspieranych w realizacji program nauczania  przez ponad 70 doktorów i magistrów; liczna grupa psychologów-praktyków wprowadzających studentów w prozę życia zawodowego; winny zostać wsparte autorytetem innych wybitnych psychologów, którzy wywierają znaczący wpływ na dzisiejszy kształt polskiej (i nie tylko) psychologii.

W ten sposób powstała idea SPOTKAŃ Z MISTRZAMI. Polega ona na tym, że oprócz standardowych zajęć kursowych nasi studenci mają możliwość zapraszania tych polskich psychologów, którzy są dla nich największymi autorytetami. Dzięki temu  mają szansę uczestniczenia w „Wykładach Mistrzów” oraz w „Seminariach z Mistrzem”. Zarówno wykłady jak i seminaria są to systematyczne spotkania z najwybitniejszymi polskimi psychologami, którzy otrzymują honorowy tytuł MISTRZA PSYCHOLOGII. Do tej pory swoją obecnością, wykładem i seminarium zaszczyciło nas kilkunastu profesorów i doktorów.

Poruszane przez Mistrzów tematy wykładów i seminariów oraz dyskusje ze studentami stały się inspiracją dla pomysłu utrwalenia drukiem i szerokiego udostępniania tego, jak uznani psychologowie rozumieją i wyjaśniają problemy współczesnego świata. Tak powstała niniejsza monografia, która tym samym otwiera cykl monografii zatytułowanych „Mistrzowie Psychologii wobec wyzwań współczesności”. Do jej opracowania zaprosiliśmy także osoby, które wywarły znaczący wpływ na naszych studentów jeszcze przed rozpoczęciem cyklu „Spotkań z Mistrzami”, albowiem spotkania z nimi stały się jednym z impulsów do zaistnienia tego cyklu.

Publikacja ta nie oddaje w pełni tego, co usłyszeli i doświadczyli nasi studenci. Z różnych przyczyn zabrakło w niej bowiem tekstów takich MISTRZÓW PSYCHOLOGII WSEI, jak profesorowie: Iwona Niewiadomska, Rafał Ohme, Piotr Oleś, Stanisława Steuden, Dorota Turska, Jan Tylka, Zbigniew Zaleski. Mamy jednak nadzieję, że kolejny tom będzie zawierał artykuły przynajmniej niektórych naszych dzisiejszych Wielkich Nieobecnych.

Monografia, którą oddajemy Państwu do rąk zawiera dziesięć opracowań Każde z nich odnosi się do jednego z wiodących problemów człowieka XXI wieku, które ogniskują uwagę psychologów – zarówno badaczy, jak i praktyków. A oto one:

Truizmem jest twierdzenie, że człowiek jest istotą społeczną. Tymczasem świat się coraz bardziej zaludnia, ale tempo i warunki życia sprawiają, że jednocześnie człowiek staje się coraz bardziej samotny. Co ważne, zjawisko to dotyczy nie tylko osób marginalizowanych (np. w podeszłym wieku, przewlekle chorych czy z różnych powodów niepełnosprawnych), ale także młodych, zdrowych i sprawnych. Jedną z grup, dla których poczucie osamotnienia jest szczególnie destrukcyjne są dzieci i młodzież. I właśnie to zjawisko stało się obiektem analiz Marii Ryś. Autorka w swoim opracowaniu zatytułowanym „Poczucie osamotnienia młodych ludzi jako symptom naszych czasów i jako ważne wyzwanie wychowawcze” wyraźnie rozgranicza samotność (sytuacja nieunikniona wynikająca z natury człowieka) od poczucia osamotnienia (wobec przeciwności losu), a następnie przedstawia podstawowe uwarunkowania tego drugiego zjawiska. Odwołując się licznych badań polskich i zagranicznych wskazuje, jak ważną rolę w rozwoju osobowym młodego człowieka odgrywa rodzina, jak funkcjonalne środowisko rodzinne skutecznie chroni przed poczuciem osamotnienia, a jak rodzina dysfunkcyjna temu poczuciu sprzyja. Rozważania te poszerza także o badania roli środowiska pozarodzinnego. Na tej bazie formułuje najważniejsze wyzwania, jakie stoją przed środowiskiem wychowawczym (ale również specjalistami: psychologami, pedagogami, psychoterapeutami), których podjęcie będzie szansą na ograniczanie samotności i poczucia osamotnienia młodzieży.

Ważnym uzupełnieniem artykułu jest autorskie narzędzie do diagnozowania nasilenia poczucia osamotnienia w trzech wymiarach: intelektualnym, emocjonalnym i działaniowym, które znajduje się aktualnie w ostatnich etapach procesu walidacyjnego.

Następny problem, stosunkowo bliski powyższemu, to jakość komunikacji międzyludzkiej w kluczowych obszarach funkcjonowania człowieka. Coraz powszechniejszym zjawiskiem jest to, że człowiek słucha ale nie słyszy, a gdy mówi to o innych a nie o sobie. Dojrzała komunikacja wymaga bowiem dojrzałości człowieka, a nie ma dojrzałości bez empatii i asertywności. I tym właśnie zagadnieniem zajął się M. Dziewiecki w swoim artykule zatytułowanym: „Empatia i asertywność w komunikacji wychowawczej”. Autor definiuje więc istotę empatii, ukazuje jej niezbędność dla sprawnego porozumiewania się, określa najważniejsze warunki słuchania empatycznego (m. in. właściwa intencja; bezinteresowność; dystans do własnych potrzeb, przekonań i przeżyć; równowaga psychiczna i stabilność emocjonalna; bogactwo psychiczna; świadomość własnych sposobów myślenia i przeżywania; akceptacja odrębności drugiego człowieka czy koncentracja na drugim człowieku). Empatyczne słuchanie uzupełnione o empatyczne przekazywanie komunikatów jest szczególnie ważne w komunikacji wychowawczej, wymaga jednak równocześnie drugiej umiejętności – asertywności. Również w tym przypadku Autor określa wiodące zasady komunikowania asertywnego, ukazuje granice asertywności, opisuje postawy nieasertywne oraz precyzuje znaczenie asertywności w relacjach wychowawczych.

Trzeci problem ma już swoją historię (na świecie ponad 100-letnią a w Polsce ponad 50-letnią), co nie zmienia faktu, że jego waga nie tylko nie słabnie, ale wręcz rośnie. Przyczyniają się do tego zarówno specyficzne zmiany w procesie dydaktycznym w szkole, elektronizacja codziennego życia, jak i powierzchowność wiedzy na temat dysleksji, jaką dysponują nie tylko rodzice i nauczyciele, ale również wielu specjalistów. Świadomość tego zjawiska sprawiła, że twórczyni polskiej szkoły dysleksji M. Bogdanowicz przygotowała artykuł zatytułowany „Dysleksja: paradoksy, mity, błędy”. Nadała mu niezwykle interesującą formę, dzięki czemu dzieli się z Czytelnikiem swoją olbrzymią wiedzą i doświadczeniem. Przedstawia więc kolejno 17 paradoksów dotyczących dysleksji, 6 mitów i nieporozumień dotyczących dysleksji, 7 błędów w stosowanej terminologii oraz 14 błędów występujących w praktyce klinicznej. Kompendium to jest niezbędne dla każdego, kto spotyka się z problemem dysleksji u dzieci.

Czwarty problem to wywieranie wpływu w celach biznesowych. Powodzenie w biznesie to mówiąc w skrócie „znalezienie klientów dla wytworzonych produktów”, a gdy to zawodzi, to pojawiają się pomysły, aby „wyprodukować” również klientów. Odpowiadanie na potrzeby odbiorców często przechodzi w stymulowanie potrzeb, a więc tak naprawdę zamiast wspomagania człowieka mamy do czynienia ze szkodzeniem człowiekowi. Jeden z obszarów tego zagadnienia prezentuje A. Falkowski w swoim opracowaniu pt.: „Jak kształtować umysł konsumenta, aby zwiększyć sukces firmy?”. Autor podkreśla w nim, że sukces w biznesie zależy od znalezienia poprawnej odpowiedzi na dwa pytania: jakie są potrzeby klienta oraz jak być sprawniejszym niż konkurencja. Dla uzyskania odpowiedzi na te pytania potrzebna jest profesjonalna wiedza dotycząca kilku zagadnień. Otrzymujemy więc najważniejsze informacje dotyczące spostrzegania podprogowego, wyobraźni, funkcjonalnej organizacji otaczającej rzeczywistości, wartościowania zysków i strat w podejmowaniu decyzji oraz mechanizmów neuropsychologicznych w przetwarzaniu informacji werbalnej i obrazowej. Wszystko to uzupełnione jest opisami konkretnych sytuacji oraz szeregiem ilustracji. Kończąc swoje analizy Autor jednocześnie podkreśla wagę związanych z tym problemów etycznych i konieczność prowadzenia edukacji społecznej chroniącej klientów.

Problem piąty związany jest z dynamicznie dokonującymi się zmianami w stylu i jakości życia człowieka i przesuwaniem się w związku z tym granicy między zachowaniami konwencjonalnymi i dojrzałymi a zachowaniami ryzykownymi. W związku z tym szczególnej wagi nabierają pytania o uwarunkowania podatności na podejmowanie zachowań ryzykownych i w konsekwencji o czynniki chroniące możliwe do wykorzystania w działaniach prorozwojowych i profilaktycznych. Tematyce tej swój artykuł zatytułowany „Jakość relacji międzyosobowych jako wyjaśnienie tendencji do zachowań ryzykownych” poświęcił H. Gasiul. Zachowania ryzykowne wg Autora to te wszystkie działania, które w efekcie prowadzą do obniżenia jakości jednostkowego życia, utraty dyspozycji osobowo-duchowych, a w skrajnym przypadku do biologicznej śmierci. W swoich analizach wychodzi od paradygmatu „podatność – stres”, aby następnie przejść do opisu samooceny i jej rodzajów jako wskaźnika przewidywanych sposobów jednostkowego funkcjonowania (najbardziej korzystna jest samoocena pozytywna stabilna, a najmniej korzystana jest samoocena słaba (krucha), a rozważania dopełnić przyjęciem relacji z innymi osobami i ich jakości jako mechanizmów wyjaśniających wartość osobową, tak istotną dla zrozumienia podatności/odporności na podejmowanie zachowań ryzykownych.

Problem szósty jest prostą konsekwencją tego, że żyjemy w coraz bardziej niebezpiecznych czasach. I nie chodzi bynajmniej o ryzyko wojny, epidemii czy kataklizmów, ale o to, że człowiek jest coraz mniej dojrzały (bo sięga po zadania, do których nie dorósł), coraz bardziej zdany tylko na siebie (bo więzi międzyludzkie – nawet rodzinne - są coraz słabsze a role społeczne coraz mniej czytelne), coraz bardziej zagubiony w świecie (bo świat niszczy wartości, które są warunkiem jego przetrwania), a więc coraz bardziej zagrożony. Wszystko to sprawia, że potrzebuje wtedy pomocy specjalistów aby przetrwać, przeżyć i szukać zadowolenia z siebie i szczęścia w życiu. Pojawiają się wtedy różnie wartościowe propozycje, a oceną jednej z nich zajął się J. F. Terelak w pracy pod tytułem „Trening indukowania stresu jako sposób na podwyższanie tolerancji stresu, czyli”Co cię nie zabije to cię wzmocni”: Zalety i ograniczenia”. Analizując Stress Inoculation Training (SIT) Autor wychodzi od ukazania źródeł takiej formy interwencji, precyzyjnie definiuje podstawowe pojęcia z nią związane (czyli odporność na stres oraz odporność psychiczna), wyjaśnia mechanizm psychologiczny „indukowania stresu” jako metody działań terapeutycznych, aby w efekcie opisać metodykę i procedurę realizowania SIT oraz możliwości jej stosowania i skuteczność.

Problem siódmy wynika bezpośrednio z pojawienia się i gwałtownego rozwoju cyberprzestrzeni, która przez swoje cechy takie, jak: powszechna dostępność, anonimowość, brak egzekwowania wartości i norm, pozorną bezkarność itd. stanowi okazję do ujawniania cech i zachowań, których nie akceptuje świat realny. Technologie cyfrowa oprócz bezdyskusyjnych korzyści dla jakości życia człowieka, są też potencjalnym narzędziem manifestowania dysfunkcji i przejawiania patologii. Poszukując mechanizmów wyjaśniających pojawianie się w cyberprzestrzeni zachowań antyspołecznych badacze opisali tzw. Mroczną Triadę obejmującą: makiawelizm, narcyzm i psychopatię. I właśnie ujawnianie cech osobowości psychopatycznej stało się tematem artykułu M. Radochońskiego i L. Perenc zatytułowanego „Ekspresja cech psychopatycznych w cyberprzestrzeni”. Autorzy, po przedstawieniu istoty zaburzeń psychopatycznych, omawiają zachowania dewiacyjne o charakterze cyber-wykroczeń związane z aktywnością w cyberprzestrzeni (cyber-piractwo, cyber-nękanie, trollowanie, oszustwo internetowe, wysyłanie obraźliwych wiadomości, cyber-wandalizm, uzależnienie od internetu, natarczywość seksualna w sieci, czytanie cudzych emaili, nieuprawnione wykorzystywanie informacji cyfrowych), wskazują na cztery specyficzne cechy internetu sprzyjające przestępczej aktywności psychopatów (anonimowość cyberprzestrzeni, brak niewerbalnych wskaźników interakcji, asynchroniczność interakcji, brak jasno określonych norm) oraz opisują przejawy osobowości psychopatycznej w cyberprzestrzeni. Wszystkie te informacje to niezwykle bogaty materiał ukazujący bezdyskusyjna potrzebę wypracowywania metod zwiększania bezpieczeństwa potencjalnych (i realnych) ofiar oraz ograniczania możliwości wyrządzania krzywd przez potencjalnych (i realnych) sprawców.

Problem ósmy jest głęboko ludzki, a przez to stał się obiektem zainteresowania wielu nauk: filozofii, politologii nauk o kulturze i oczywiście psychologii. Ten problem to: wolność. W codziennym życiu człowieka i w przestrzeni społecznej, jaka go otacza, komunikaty na temat wolności i osobiste doświadczenia związane z poczuciem wolności (lub jej braku) są powszechne. Jest to jednocześnie obszar wielu badań psychologicznych, które mają na celu wyjaśnić istotę tego zjawisko, a często niestety paradoksalnie wprowadzają w błąd i zamazują rzeczywistość. Tym bardziej docenić więc należy wysiłki badawcze K. Skarżyńskiej, których efekty i wnioski zawarte są w opracowaniu pt.: „Kiedy ludzie czują się wolni? Wolność absolutna i refleksyjna oraz ich korelaty”. Autorka podjęła próbę weryfikacji empirycznej realności dwóch koncepcji osobistej wolności (tj. absolutnej i refleksyjnej) oraz ich korelatów zlokalizowanych w pięciu obszarach: indywidualnej samooceny; narcystycznej tożsamości grupowej; autorytaryzmie postaw; treści poglądów politycznych i ekonomicznych i obrazem relacji społecznych; a także stosunku do zasad liberalnej demokracji i autorytarnej władzy. Wyniki uzyskane w populacji prawie 2 tys. osób badanych ukazały szereg cennych prawidłowości (pogłębiające zrozumienie badanego zjawisko, ale również do praktycznego wykorzystania zarówno w działaniach informacyjnych, jak i edukacyjnych czy profilaktycznych, a nawet terapeutycznych), a także ukazały potrzebę nowych kierunków badań nad doświadczaniem wolności.

Problem dziewiąty w sposób nieunikniony dotyka każdego z nas – to problem naszej śmierci. Miarą tego, jak trudny jest on dla człowieka, jest między innymi to, co obserwujemy w codziennym życiu. Z jednej strony coraz rzadziej słyszymy o umieraniu – ludzie już nie umierają lecz odchodzą; z drugiej coraz więcej społeczeństw legalizuje oraz rozszerza zakres stosowania eutanazji; z trzeciej strony nadal liczni są ci, którzy marzą o nieśmiertelności i próbują ją osiągnąć. Psychologia pomaga zrozumieć takie i inne zachowania w obliczu śmierci. W tym nurcie rozważań mieści się również artykuł B. Pileckiej zatytułowany „Różne strony oblicza śmierci i lęku przed nią”.  Autorka przedstawia w nim poglądy na to, czym jest dla człowieka własna śmierć, jaka jest istota lęku przed śmiercią, jaką rolę w budzeniu lęku pełni globalna ocena własnego życia, jakie postawy wobec śmierci przyjmuje człowiek oraz jaką rolę w radzeniu sobie z problemem własnej śmierci odgrywa religia. Rozważania te zdają się potwierdzać tezę, że konfrontacja ze śmiercią daje szanse na bardziej świadome życie i bardziej świadome umieranie.

Problem dziesiąty i ostatni w tym tomie dotyczy aktualnego od ponad 100 lat pytania: co my tak naprawdę wiemy o człowieku dzięki badaniom psychologicznym? Swoją próbą odpowiedzi na to pytanie podzielił się z nami B. Ł. Kaczmarek w artykule „Względna wartość ocen – perspektywa psychologiczna”. Autor dokonał w nim analizy różnorodnych uwarunkowań, które mogą prowadzić do ograniczania wiarygodności uzyskiwanych wyników badań. Na tej podstawie rozbudza u Czytelnika osobiste refleksje i ogranicza jego pochopną łatwowierność, a badaczy mobilizuje do dojrzałej odpowiedzialności.

I takie niech będzie przesłanie całej tej publikacji.